एन्रॉनचे सर्वेसर्वा, अमेरिकेचे अध्यक्ष जॉर्ज बुश यांचा उजवा हात गणले जाणारे केनेथ ले यांना अशाच एका छोटय़ा न्यायालयानं एन्रॉन आर्थिक घोटाळय़ाप्रकरणी १६५ वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा ठोठावली होती. ही घटना अगदी अलिकडची. २००६ सालची. अमेरिकेचा हा महाउद्योगपती ५ जुलैला तुरुंगातच मरण पावला.
महासत्ता व्हायचं असेल तर अशा यंत्रणा लागतात.. कायदा राबवणाऱ्या. नियमापुढे सर्वानाच समान वागवणाऱ्या..
देशातल्याच असं नाही तर जगातल्याही औद्योगिक, आर्थिक विश्वात रजत गुप्ता हे नाव प्रात:स्मरणीय मानलं जातं. व्यवस्थापन शास्त्राचा अभ्यास करणारे कानाच्या पाळीला हात लावतात त्यांचं नाव घेण्याआधी.....
अमेरिकेतल्या मॅकेन्झी या बलाढय़ सल्लागार कंपनीचे ते व्यवस्थापकीय संचालक होते. या नात्याने अनेक बडय़ाबडय़ा कंपन्या, वित्तसंस्था आदींच्या सल्लागार मंडळांवर, सल्लागार पदांवर त्यांना काम करायची संधी मिळाली. काही वर्षांपूर्वी अमेरिकेत त्यांचा सत्कार झाला होता, तर अध्यक्षपदी होते जॉर्ज बुश, अमेरिकेचे तेव्हाचे अध्यक्ष. आपल्या भाषणात त्यांनी रजत गुप्ता यांची तोंडभरून स्तुती तर केलीच, पण त्यांची व्यावसायिक निष्ठा, कर्तव्यपरायणता, सचोटी वगैरे गुण तरुणांसाठी मार्गदर्शक ठरतील.. असंही भाकीत वर्तवलं.
आजच अमेरिकेच्या मुख्य न्यायालयात रजत गुप्ता यांच्या विरोधातल्या खटल्याला सुरुवात झाली.
भांडवली बाजाराच्या नियंत्रणासाठी आपल्याकडे सिक्युरिटीज अँड एक्स्चेंज बोर्ड ऑफ इंडिया, म्हणजे सेबी आहे. अमेरिकेतला अशा यंत्रणेचं नाव आहे सिक्युरिटीज अँड एक्स्चेंज कमिशन- म्हणजे एसईसी. आपल्या सेबीचं नाव तिच्या प्रमुखपदी कोण आहे, यावरून कशा स्वरूपात येणार ते ठरतं. म्हणजे टी.एन. शेषन हे मुख्य निवडणूक आयुक्त होर्ईपयत आपल्याला निवडणूक आयोग नक्की काय काम करतो आणि त्याला काय अधिकार असतात, याची माहिती नव्हती. तसंच आपल्या सेबीचंही. डी.आर. मेहता, ज्यांनी कागदी शेअर प्रमाणपत्रांचं रूपांतर इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीत करण्याला म्हणजे डीमॅट पद्धतीला गती दिली किंवा आपले चंद्रशेखर भावे वगैरे माणसं सेबीच्या प्रमुखपदावर असली, तर आपल्याला या यंत्रणेचं अस्तित्व जाणवतं. एरवी आपल्याकडे राज्य असतं ते खाविंदांच्या चरणी मिलिंदायमान होणाऱ्या मंडळींचंच.
अमेरिकेचं तसं नाही. एका व्यवसायातून येणारी आर्थिक ताकद दुसऱ्या व्यवसायात वापरणं गैर आहे याची जाणीव तिथल्या जॉन शेरमन नावाच्या लोकप्रतिनिधीला १८९० सालीच होते आणि तसं करणाऱ्यांना रोखण्यासाठी तो कायदाही आणतो. शेरमन अँटी ट्रस्ट नावानं. १९१० साली जन्माला आलेल्या आणि आजही अस्तित्वात असलेल्या कायद्याचा पहिला बडगा उगारला गेला तो रॉकफेलर यांच्या साम्राज्याचे तुकडे करण्यासाठी. नंतर एटीअँडटी, मायक्रोसॉफ्ट वगैरे अजस्र कंपन्यांनाही या कायद्यानं सरकारपुढे नाक घासायला लावलं आणि आपल्याकडे काही औद्योगिक घराण्यांच्या र्सवकष नफेखोरीला आणि मक्तेदारीला आळा घालू शकेल असा कायदा आणायची फक्त चर्चाच सुरू आहे. तो प्रत्यक्षात येईपर्यंत मूठभरांच्या हाती आपली अर्थव्यवस्था गेलेली असेल. तर सांगायचा मुद्दा हा की, या रजत गुप्ता यांच्यावर इनसायडर ट्रेडिंगचा आरोप आहे. प्रगत म्हणता येईल अशा कोणत्याही आर्थिक विश्वात इनसायडर ट्रेडिंग हा अतिगंभीर गुन्हा मानला जातो. म्हणजे एखाद्याला त्याच्या पदामुळे मिळणारी माहिती त्याने स्वत: अथवा दुसऱ्याला देऊन त्यातून नफा कमावणे. उदाहरणार्थ, समजा कंपनीच्या संचालक मंडळावर असलेल्या एखाद्याला लक्षात येऊ शकतं की लवकरच आपल्या कंपनीचा बोऱ्या वाजणार आहे किंवा लवकरच आपली कंपनी दुसरी एक छोटी कंपनी विकत घेणार आहे किंवा आपल्या कंपनीत कोणी प्रचंड मोठी गुंतवणूक करणार आहे किंवा असंच काही. तर ही माहिती अर्थातच जनसामान्यांना आणि कंपनीच्या गुंतवणूकदारांना नसते. अशा वेळी संचालक मंडळातल्या एखाद्याने या माहितीचा गैरवापर केला, म्हणजे आपल्याकडचे कंपनीचे समभाग विकून पैसे कमावले किंवा आपली कंपनी ज्या छोटय़ा कंपनीला विकत घेणार आहे त्या कंपनीचे समभाग घेऊन ठेवले किंवा मोठय़ा गुंतवणुकीच्या माहितीने आपल्याच कंपनीचे समभाग मोठय़ा प्रमाणावर खरेदी करून ठेवले, तर या सगळय़ाला म्हणतात इनसायडर ट्रेडिंग. आणि आपल्याकडे हा प्रकार इतका सर्रास सुरू असतो की त्याचं काही आपल्याला वाटेनासंच झालंय. विषारी दारूने मरणाऱ्यांच्या बातम्या जेवढय़ा आपण थंडपणे बघतो तेवढय़ाच कोरडेपणानं आपण इनसायडर ट्रेडिंग या आधुनिक काळाच्या गंभीर गुन्हय़ाकडे बघत असतो. सेबीचे माजी अध्यक्ष भावे यांनी काही आपल्याकडच्या बडय़ा कंपन्यांवर इनसायडर ट्रेडिंगचे खटले भरेपर्यंत असं काही व्हायला हवं, अशी जाणीवच नव्हती आपल्याला. पण अमेरिकेत सुदैवाने अर्थातच असं नाही. त्यामुळे रजत गुप्ता यांच्या विरोधात भरभक्कम आरोपपत्र सरकारनं तयार केलंय. वरकरणी पाहता आपल्याला किंवा आपल्या ‘चलता है’ नजरेला किंवा तळे राखील तो पाणी चाखणारच या निर्लज्ज दृष्टिकोनाला गुप्ता यांनी काही पाप केलंय असं वाटणारही नाही.
तर झालं काय की रजत गुप्ता हे गोल्डमन सॅक या जगातल्या सर्वात बडय़ा बँकेच्या आणि प्रॉक्टर अँड गॅम्बल या कंपनीच्या संचालक मंडळावर होते. याच काळात त्यांची दोस्ती होती राज राजरत्नम या गुंतवणूदार कंपनी चालवणाऱ्याशी. गॅलिऑन मॅनेजमेंट नावाची कंपनी तो चालवतो. नावावरनं वाटतो तो भारतीय, पण आहे श्रीलंकन.
तर २००८ साली २२ सप्टेंबरला प्रसिद्ध गुंतवणूक गुरू, अब्जाधीश वगैरे असे वॉरन बफे यांनी गोल्डमॅन सॅकमध्ये तब्बल ५०० कोटी डॉलर्सची गुंतवणूक करण्याचा निर्णय घेतला. संचालक मंडळाचे सदस्य या नात्याने गुप्ता यांना ही माहिती इतरांच्या आधी कळली. लागलीच त्यांनी राजरत्नम याला फोन केला आणि ही माहिती दिली. त्यानं अजिबात वेळ दवडला नाही आणि शेअर बाजार बंद व्हायला पाचेक मिनिटं असताना गोल्डमनचे एक लाख ७५ हजार समभाग विकत घेतले. दुसऱ्याच दिवशी २३ सप्टेंबरला बफे यांच्या गुंतवणुकीची अधिकृत घोषणा झाली. गोल्डमनच्या समभागांचा भाव काहीच्या काही वाढला. राजरत्नम याने आपल्याकडचे समभाग लगेच विकले. या एकाच व्यवहारात त्याला नऊ लाख डॉलर्सचा, साधारण चार कोटी ५० लाख रुपयांचा फायदा झाला.
त्याच्या आधी १० जूनला असाच एक प्रकार घडला. गोल्डमनचे प्रमुख कार्यकारी अधिकारी लॉइड ब्लँकफेन यांचा गुप्ता यांना त्या दिवशी रात्री उशिरा फोन आला. त्या काळात एकंदरच जगात जी मंदीची लाट होती त्यामुळे अनेक अमेरिकी कंपन्यांचं दिवाळं निघालेलं होतं. डझनांनी बँका बाराच्या भावात गेल्या होत्या. गोल्डमनच्या भवितव्याविषयीही चिंता व्यक्त केली जात होती. फायद्यात मोठी घसरण होईल, असा अंदाज व्यक्त केला जात होता. पण ब्लँकफेन यांची माहिती दिलासा देणारी होती. वाटत होती तितकी काही गोल्डमनची परिस्थिती वाईट नव्हती. ब्लँकफेन सर्व संचालकांना जातीनं फोन करून ही माहिती देत होते. लवकरच कंपनीच्या तिमाही निकालाची अधिकृत घोषणा होणार होती.
दुसऱ्याच दिवशी सकाळी शेअर बाजार सुरू होताच राजरत्नम आणि त्याच्या कंपनीने गोल्डमनचे साडेतीन लाख शेअर्स विकत घेतले. १६ सप्टेंबरला कंपनीतर्फे अधिकृत निकाल जाहीर करण्यात आला. गोल्डमनच्या भावाने उसळी घेतली. १७ सप्टेंबरला राजरत्नमने आपले समभाग विकले. या व्यवहारात त्याला तब्बल एककोटी ३६ लाख डॉलर्सचा फायदा झाला.
पुढच्या तिमाहीत मात्र चित्र बदललं. यावेळी गोल्डमनची कामगिरी निराशाजनक होती. २३ ऑक्टोबरला कंपनीनं संचालक मंडळाला याची कल्पना दिली. अधिकृत कामगिरी जाहीर झाल्यावर गोल्डमनचे समभाग घसरणार हे उघड होतं. त्या आधीच राजरत्नमने आपल्याकडे असलेले गोल्डमनचे अतिरिक्त समभाग विकून टाकले. प्रत्येक समभागामागे अडीच डॉलर्सचा फायदा राजरत्नमने कमावला.
तसाच प्रकार घडला प्रॉक्टर अँड गॅम्बल या कंपनीबाबत. पीअँडजीच्या जैविक उत्पादन विभागाची कामगिरी २००८ सालच्या डिसेंबर महिन्यात फारच निराशाजनक होती. कंपनीनं सगळय़ा संचालकांना तिमाही निकालाच्या आधीच कल्पना देऊन ठेवली. हा निकाल जाहीर झाल्यावर कंपनीचा समभाग गडगडणार हे उघड होतं. तसं व्हायच्या आधीच राजरत्नमने आपल्याकडे पीअँडजीचे एक लाख ८० हजार समभाग विकले आणि वट्ट पावणे सहा लाख डॉलर्सचा घसघशीत फायदा कमावला.
आता यातला महत्त्वाचा प्रश्न म्हणजे, हे सगळं कळलं कसं? साधा विषय आहे. राजरत्नम आणि गुप्ता यांच्यातल्या दूरध्वनीचा साद्यंत तपशील सुरक्षा यंत्रणांनी मिळवला. हा दूरध्वनी तपशील आणि राजरत्नम याने नंतर बाजारात केलेले व्यवहार याचं समीकरणच एसईसीच्या गुप्तचौकशी अधिकाऱ्यांनी मांडलं. तेव्हा सगळा मामला उघड झाला.
पुढचा प्रश्न असा की मुदलात एसईसीला गुप्ता यांचा संशय यायचं कारणच काय.तो आला कारण गुप्ता एकेकाळी राजरत्नम याच्या गुंतवणूक सल्लागार कंपनीचे भागीदार होते. त्यानंतर त्यांनी बरंच काही केलं आयुष्यात. खूप मोठे झाले. अगदी अमेरिकी अध्यक्षांनी त्यांच्या मोठेपणाची दखल घ्यावी इतके मोठे झाले.
पण माणूस मोठा आहे म्हणून त्याला सर्व कायदे माफ या भारतीय परंपरेचा वारा अमेरिकी एसईसीला लागलेला नसल्यानं गुप्ता यांची चौकशी झाली. दळभद्री नजरेतनं जगाकडे बघणारे असंही म्हणतील की गुप्ता भारतीय असल्यानं त्यांच्या विरोधात केलेला हा कट आहे.. त्यांचं मोठेपण अमेरिकी कंपन्यांना बघवलं नाही.. वगैरे युक्तिवादही केले जातील, पण ते तसं नाही.
कारण गुप्ता यांच्या विरोधात र्सवकष चौकशी करून गोळीबंद आरोपपत्र तयार करणाऱ्या एसईसीच्या अधिकाऱ्याचं नाव आहे संजय वाधवा. एसईसीच्या न्यूयॉर्क प्रादेशिक कार्यालयात ते चौकशी अधिकारी आहेत.
आज खटला उभा राहिलाय. त्याचा अपेक्षित निकाल लागला तर राजरत्नम याला २० वर्षं तुरुंगवास भोगावा लागेल. गुप्ता यांनाही सर्व कंपन्यांच्या संचालक मंडळांवरनं पायउतार व्हावं लागलंय. राजरत्नम यांच्या फायद्यात ते वाटेकरी आहेत, असं सिद्ध झालं तर हा मॅनेजमेंट गुरूही तुरुंगाची हवा खाईल काही र्वष.
असं काही पाहायची-ऐकायची सवय नसलेल्या आपल्या भारतीय मनात हे वाचून सहज प्रतिक्रिया उमटेल. ती अशी असेल-
‘त्यांना कुठली शिक्षा व्हायला.. सगळे सुटतील काही दिवसांनी.. लोकांच्या कुठे लक्षात राहातंय.’
असं वाटणाऱ्या सर्वासाठी पुढची माहिती- एन्रॉनचे सर्वेसर्वा, अमेरिकेचे अध्यक्ष जॉर्ज बुश यांचा उजवा हात गणले जाणारे केनेथ ले यांना अशाच एका छोटय़ा न्यायालयानं एन्रॉन आर्थिक घोटाळय़ाप्रकरणी १६५ वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा ठोठावली होती. ही घटना अगदी अलिकडची. २००६ सालची. अमेरिकेचा हा महाउद्योगपती ५ जुलैला तुरुंगातच मरण पावला.
महासत्ता व्हायचं असेल तर अशा यंत्रणा लागतात.. कायदा राबवणाऱ्या. नियमापुढे सर्वानाच समान वागवणाऱ्या..
Thanks to Loksatta Link to Original article
महासत्ता व्हायचं असेल तर अशा यंत्रणा लागतात.. कायदा राबवणाऱ्या. नियमापुढे सर्वानाच समान वागवणाऱ्या..
देशातल्याच असं नाही तर जगातल्याही औद्योगिक, आर्थिक विश्वात रजत गुप्ता हे नाव प्रात:स्मरणीय मानलं जातं. व्यवस्थापन शास्त्राचा अभ्यास करणारे कानाच्या पाळीला हात लावतात त्यांचं नाव घेण्याआधी..... अमेरिकेतल्या मॅकेन्झी या बलाढय़ सल्लागार कंपनीचे ते व्यवस्थापकीय संचालक होते. या नात्याने अनेक बडय़ाबडय़ा कंपन्या, वित्तसंस्था आदींच्या सल्लागार मंडळांवर, सल्लागार पदांवर त्यांना काम करायची संधी मिळाली. काही वर्षांपूर्वी अमेरिकेत त्यांचा सत्कार झाला होता, तर अध्यक्षपदी होते जॉर्ज बुश, अमेरिकेचे तेव्हाचे अध्यक्ष. आपल्या भाषणात त्यांनी रजत गुप्ता यांची तोंडभरून स्तुती तर केलीच, पण त्यांची व्यावसायिक निष्ठा, कर्तव्यपरायणता, सचोटी वगैरे गुण तरुणांसाठी मार्गदर्शक ठरतील.. असंही भाकीत वर्तवलं.
आजच अमेरिकेच्या मुख्य न्यायालयात रजत गुप्ता यांच्या विरोधातल्या खटल्याला सुरुवात झाली.
भांडवली बाजाराच्या नियंत्रणासाठी आपल्याकडे सिक्युरिटीज अँड एक्स्चेंज बोर्ड ऑफ इंडिया, म्हणजे सेबी आहे. अमेरिकेतला अशा यंत्रणेचं नाव आहे सिक्युरिटीज अँड एक्स्चेंज कमिशन- म्हणजे एसईसी. आपल्या सेबीचं नाव तिच्या प्रमुखपदी कोण आहे, यावरून कशा स्वरूपात येणार ते ठरतं. म्हणजे टी.एन. शेषन हे मुख्य निवडणूक आयुक्त होर्ईपयत आपल्याला निवडणूक आयोग नक्की काय काम करतो आणि त्याला काय अधिकार असतात, याची माहिती नव्हती. तसंच आपल्या सेबीचंही. डी.आर. मेहता, ज्यांनी कागदी शेअर प्रमाणपत्रांचं रूपांतर इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीत करण्याला म्हणजे डीमॅट पद्धतीला गती दिली किंवा आपले चंद्रशेखर भावे वगैरे माणसं सेबीच्या प्रमुखपदावर असली, तर आपल्याला या यंत्रणेचं अस्तित्व जाणवतं. एरवी आपल्याकडे राज्य असतं ते खाविंदांच्या चरणी मिलिंदायमान होणाऱ्या मंडळींचंच.
अमेरिकेचं तसं नाही. एका व्यवसायातून येणारी आर्थिक ताकद दुसऱ्या व्यवसायात वापरणं गैर आहे याची जाणीव तिथल्या जॉन शेरमन नावाच्या लोकप्रतिनिधीला १८९० सालीच होते आणि तसं करणाऱ्यांना रोखण्यासाठी तो कायदाही आणतो. शेरमन अँटी ट्रस्ट नावानं. १९१० साली जन्माला आलेल्या आणि आजही अस्तित्वात असलेल्या कायद्याचा पहिला बडगा उगारला गेला तो रॉकफेलर यांच्या साम्राज्याचे तुकडे करण्यासाठी. नंतर एटीअँडटी, मायक्रोसॉफ्ट वगैरे अजस्र कंपन्यांनाही या कायद्यानं सरकारपुढे नाक घासायला लावलं आणि आपल्याकडे काही औद्योगिक घराण्यांच्या र्सवकष नफेखोरीला आणि मक्तेदारीला आळा घालू शकेल असा कायदा आणायची फक्त चर्चाच सुरू आहे. तो प्रत्यक्षात येईपर्यंत मूठभरांच्या हाती आपली अर्थव्यवस्था गेलेली असेल. तर सांगायचा मुद्दा हा की, या रजत गुप्ता यांच्यावर इनसायडर ट्रेडिंगचा आरोप आहे. प्रगत म्हणता येईल अशा कोणत्याही आर्थिक विश्वात इनसायडर ट्रेडिंग हा अतिगंभीर गुन्हा मानला जातो. म्हणजे एखाद्याला त्याच्या पदामुळे मिळणारी माहिती त्याने स्वत: अथवा दुसऱ्याला देऊन त्यातून नफा कमावणे. उदाहरणार्थ, समजा कंपनीच्या संचालक मंडळावर असलेल्या एखाद्याला लक्षात येऊ शकतं की लवकरच आपल्या कंपनीचा बोऱ्या वाजणार आहे किंवा लवकरच आपली कंपनी दुसरी एक छोटी कंपनी विकत घेणार आहे किंवा आपल्या कंपनीत कोणी प्रचंड मोठी गुंतवणूक करणार आहे किंवा असंच काही. तर ही माहिती अर्थातच जनसामान्यांना आणि कंपनीच्या गुंतवणूकदारांना नसते. अशा वेळी संचालक मंडळातल्या एखाद्याने या माहितीचा गैरवापर केला, म्हणजे आपल्याकडचे कंपनीचे समभाग विकून पैसे कमावले किंवा आपली कंपनी ज्या छोटय़ा कंपनीला विकत घेणार आहे त्या कंपनीचे समभाग घेऊन ठेवले किंवा मोठय़ा गुंतवणुकीच्या माहितीने आपल्याच कंपनीचे समभाग मोठय़ा प्रमाणावर खरेदी करून ठेवले, तर या सगळय़ाला म्हणतात इनसायडर ट्रेडिंग. आणि आपल्याकडे हा प्रकार इतका सर्रास सुरू असतो की त्याचं काही आपल्याला वाटेनासंच झालंय. विषारी दारूने मरणाऱ्यांच्या बातम्या जेवढय़ा आपण थंडपणे बघतो तेवढय़ाच कोरडेपणानं आपण इनसायडर ट्रेडिंग या आधुनिक काळाच्या गंभीर गुन्हय़ाकडे बघत असतो. सेबीचे माजी अध्यक्ष भावे यांनी काही आपल्याकडच्या बडय़ा कंपन्यांवर इनसायडर ट्रेडिंगचे खटले भरेपर्यंत असं काही व्हायला हवं, अशी जाणीवच नव्हती आपल्याला. पण अमेरिकेत सुदैवाने अर्थातच असं नाही. त्यामुळे रजत गुप्ता यांच्या विरोधात भरभक्कम आरोपपत्र सरकारनं तयार केलंय. वरकरणी पाहता आपल्याला किंवा आपल्या ‘चलता है’ नजरेला किंवा तळे राखील तो पाणी चाखणारच या निर्लज्ज दृष्टिकोनाला गुप्ता यांनी काही पाप केलंय असं वाटणारही नाही.
तर झालं काय की रजत गुप्ता हे गोल्डमन सॅक या जगातल्या सर्वात बडय़ा बँकेच्या आणि प्रॉक्टर अँड गॅम्बल या कंपनीच्या संचालक मंडळावर होते. याच काळात त्यांची दोस्ती होती राज राजरत्नम या गुंतवणूदार कंपनी चालवणाऱ्याशी. गॅलिऑन मॅनेजमेंट नावाची कंपनी तो चालवतो. नावावरनं वाटतो तो भारतीय, पण आहे श्रीलंकन.
तर २००८ साली २२ सप्टेंबरला प्रसिद्ध गुंतवणूक गुरू, अब्जाधीश वगैरे असे वॉरन बफे यांनी गोल्डमॅन सॅकमध्ये तब्बल ५०० कोटी डॉलर्सची गुंतवणूक करण्याचा निर्णय घेतला. संचालक मंडळाचे सदस्य या नात्याने गुप्ता यांना ही माहिती इतरांच्या आधी कळली. लागलीच त्यांनी राजरत्नम याला फोन केला आणि ही माहिती दिली. त्यानं अजिबात वेळ दवडला नाही आणि शेअर बाजार बंद व्हायला पाचेक मिनिटं असताना गोल्डमनचे एक लाख ७५ हजार समभाग विकत घेतले. दुसऱ्याच दिवशी २३ सप्टेंबरला बफे यांच्या गुंतवणुकीची अधिकृत घोषणा झाली. गोल्डमनच्या समभागांचा भाव काहीच्या काही वाढला. राजरत्नम याने आपल्याकडचे समभाग लगेच विकले. या एकाच व्यवहारात त्याला नऊ लाख डॉलर्सचा, साधारण चार कोटी ५० लाख रुपयांचा फायदा झाला.
त्याच्या आधी १० जूनला असाच एक प्रकार घडला. गोल्डमनचे प्रमुख कार्यकारी अधिकारी लॉइड ब्लँकफेन यांचा गुप्ता यांना त्या दिवशी रात्री उशिरा फोन आला. त्या काळात एकंदरच जगात जी मंदीची लाट होती त्यामुळे अनेक अमेरिकी कंपन्यांचं दिवाळं निघालेलं होतं. डझनांनी बँका बाराच्या भावात गेल्या होत्या. गोल्डमनच्या भवितव्याविषयीही चिंता व्यक्त केली जात होती. फायद्यात मोठी घसरण होईल, असा अंदाज व्यक्त केला जात होता. पण ब्लँकफेन यांची माहिती दिलासा देणारी होती. वाटत होती तितकी काही गोल्डमनची परिस्थिती वाईट नव्हती. ब्लँकफेन सर्व संचालकांना जातीनं फोन करून ही माहिती देत होते. लवकरच कंपनीच्या तिमाही निकालाची अधिकृत घोषणा होणार होती.
दुसऱ्याच दिवशी सकाळी शेअर बाजार सुरू होताच राजरत्नम आणि त्याच्या कंपनीने गोल्डमनचे साडेतीन लाख शेअर्स विकत घेतले. १६ सप्टेंबरला कंपनीतर्फे अधिकृत निकाल जाहीर करण्यात आला. गोल्डमनच्या भावाने उसळी घेतली. १७ सप्टेंबरला राजरत्नमने आपले समभाग विकले. या व्यवहारात त्याला तब्बल एककोटी ३६ लाख डॉलर्सचा फायदा झाला.
पुढच्या तिमाहीत मात्र चित्र बदललं. यावेळी गोल्डमनची कामगिरी निराशाजनक होती. २३ ऑक्टोबरला कंपनीनं संचालक मंडळाला याची कल्पना दिली. अधिकृत कामगिरी जाहीर झाल्यावर गोल्डमनचे समभाग घसरणार हे उघड होतं. त्या आधीच राजरत्नमने आपल्याकडे असलेले गोल्डमनचे अतिरिक्त समभाग विकून टाकले. प्रत्येक समभागामागे अडीच डॉलर्सचा फायदा राजरत्नमने कमावला.
तसाच प्रकार घडला प्रॉक्टर अँड गॅम्बल या कंपनीबाबत. पीअँडजीच्या जैविक उत्पादन विभागाची कामगिरी २००८ सालच्या डिसेंबर महिन्यात फारच निराशाजनक होती. कंपनीनं सगळय़ा संचालकांना तिमाही निकालाच्या आधीच कल्पना देऊन ठेवली. हा निकाल जाहीर झाल्यावर कंपनीचा समभाग गडगडणार हे उघड होतं. तसं व्हायच्या आधीच राजरत्नमने आपल्याकडे पीअँडजीचे एक लाख ८० हजार समभाग विकले आणि वट्ट पावणे सहा लाख डॉलर्सचा घसघशीत फायदा कमावला.
आता यातला महत्त्वाचा प्रश्न म्हणजे, हे सगळं कळलं कसं? साधा विषय आहे. राजरत्नम आणि गुप्ता यांच्यातल्या दूरध्वनीचा साद्यंत तपशील सुरक्षा यंत्रणांनी मिळवला. हा दूरध्वनी तपशील आणि राजरत्नम याने नंतर बाजारात केलेले व्यवहार याचं समीकरणच एसईसीच्या गुप्तचौकशी अधिकाऱ्यांनी मांडलं. तेव्हा सगळा मामला उघड झाला.
पुढचा प्रश्न असा की मुदलात एसईसीला गुप्ता यांचा संशय यायचं कारणच काय.तो आला कारण गुप्ता एकेकाळी राजरत्नम याच्या गुंतवणूक सल्लागार कंपनीचे भागीदार होते. त्यानंतर त्यांनी बरंच काही केलं आयुष्यात. खूप मोठे झाले. अगदी अमेरिकी अध्यक्षांनी त्यांच्या मोठेपणाची दखल घ्यावी इतके मोठे झाले.
पण माणूस मोठा आहे म्हणून त्याला सर्व कायदे माफ या भारतीय परंपरेचा वारा अमेरिकी एसईसीला लागलेला नसल्यानं गुप्ता यांची चौकशी झाली. दळभद्री नजरेतनं जगाकडे बघणारे असंही म्हणतील की गुप्ता भारतीय असल्यानं त्यांच्या विरोधात केलेला हा कट आहे.. त्यांचं मोठेपण अमेरिकी कंपन्यांना बघवलं नाही.. वगैरे युक्तिवादही केले जातील, पण ते तसं नाही.
कारण गुप्ता यांच्या विरोधात र्सवकष चौकशी करून गोळीबंद आरोपपत्र तयार करणाऱ्या एसईसीच्या अधिकाऱ्याचं नाव आहे संजय वाधवा. एसईसीच्या न्यूयॉर्क प्रादेशिक कार्यालयात ते चौकशी अधिकारी आहेत.
आज खटला उभा राहिलाय. त्याचा अपेक्षित निकाल लागला तर राजरत्नम याला २० वर्षं तुरुंगवास भोगावा लागेल. गुप्ता यांनाही सर्व कंपन्यांच्या संचालक मंडळांवरनं पायउतार व्हावं लागलंय. राजरत्नम यांच्या फायद्यात ते वाटेकरी आहेत, असं सिद्ध झालं तर हा मॅनेजमेंट गुरूही तुरुंगाची हवा खाईल काही र्वष.
असं काही पाहायची-ऐकायची सवय नसलेल्या आपल्या भारतीय मनात हे वाचून सहज प्रतिक्रिया उमटेल. ती अशी असेल-
‘त्यांना कुठली शिक्षा व्हायला.. सगळे सुटतील काही दिवसांनी.. लोकांच्या कुठे लक्षात राहातंय.’
असं वाटणाऱ्या सर्वासाठी पुढची माहिती- एन्रॉनचे सर्वेसर्वा, अमेरिकेचे अध्यक्ष जॉर्ज बुश यांचा उजवा हात गणले जाणारे केनेथ ले यांना अशाच एका छोटय़ा न्यायालयानं एन्रॉन आर्थिक घोटाळय़ाप्रकरणी १६५ वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा ठोठावली होती. ही घटना अगदी अलिकडची. २००६ सालची. अमेरिकेचा हा महाउद्योगपती ५ जुलैला तुरुंगातच मरण पावला.
महासत्ता व्हायचं असेल तर अशा यंत्रणा लागतात.. कायदा राबवणाऱ्या. नियमापुढे सर्वानाच समान वागवणाऱ्या..
Thanks to Loksatta Link to Original article
No comments:
Post a Comment